Konrad Gessner, (Latijnse naam: Conradus Gesnerus), was een wonderkind. Hij was de meest getalenteerde geleerde van de 16e eeuw en één van de meest veelzijdige geleerden die Zwitserland ooit gekend heeft.

Wonderkind

Konrad Gessner wordt beschouwd als de grootste geleerde van de Renaissance. Hij was een man met een onuitputtelijke nieuwsgierigheid en werklust. Hij was dan ook arts, filosoof, theoloog, bioloog, linguïst, arts, vertaler, natuurkundige en literatuurhistoricus tegelijk! Hij sprak zeven vreemde talen vloeiend: Latijns, Grieks, Hebreeuws, Frans, Italiaans, Nederlands en Arabisch. Hij publiceerde een groot aantal boeken en dankzij zijn pionierswerk op velerlei gebied en zijn wetenschappelijk werken genoot hij internationaal gezag. Gessner of Gesner?

Velen schrijven de naam als 'Gesner' maar dit is onterecht, en komt waarschijnlijk voor uit de Latijnse naam Gesnerus - in die tijd was het heel gebruikelijk om je naam te verlatijnsen. Maar in het Duits is alleen de vorm Gessner correct (sporadisch komt ook de schrijfwijze Geßner voor)..



Arm gezin

Konrad werd op 26 maart 1516 in Zürich, Zwitserland geboren. Zijn ouders, Urs en Anna Barbara, waren zeer arm en omdat zij veel kinderen hadden, werd hij vanaf zijn vijfde door zijn oudoom Johannes Frick opgevoed. Deze oudoom had een grote liefde voor de natuur en dit bracht hij over op de kleine Konrad.

top



Verzoek aan Zwingli

In 1524 ging hij naar de Latijnse School (een soort gymnasium; voorbereiding op de universiteit). Toen al bleek dat hij vele interesses had. Niet alleen voor oude talen en theologie, maar ook voor botanie, zoölogie en natuurwetenschappen. Omdat het echter door de armoede van de familie onmogelijk was dat hij kon studeren, zond hij een brief aan Ulrich Zwingli, met het verzoek of Zwingli hem kon helpen. Zwingli is de grondlegger van het Zwinglianisme ten tijde van de Reformatie. Zwingli zorgde ervoor dat Konrad een beurs kreeg, zodat hij toch kon studeren.



Studententijd

Hij studeerde theologie in Bourges en Parijs, maar omdat rond die tijd de protestanten (de aanhangers van de Reformatie) werden vervolgd, verliet hij eind 1534 Parijs en keerde terug naar Straatsburg.  Hij ontmoette de mooie Barbara Singerin, met wie hij trouwde. Maar omdat zij geen middelen van zichzelf had en nogal ziekelijk was, waren de geldproblemen niet opgelost. Het huwelijk bleef kinderloos.

top


Eerste werk

Hij werkte als leraar aan de Latijnse School tot het eind van 1536, toen hij opnieuw een studiebeurs kreeg, nu om in Bazel verder medicijnen te studeren. Toen hij twintig was, schreef hij al een Grieks-Latijns woordenboek dat in 1537 werd uitgegeven als Lexicon Graecolatinum. In datzelfde jaar werd hij als leraar Grieks aangesteld in de nieuw opgerichte Universiteit van Lausanne. Hij bestudeerde daar botanie, en maakte vele excursies in de Alpen. Doordat hij een scherp waarnemer was, ontdekte hij meer dan 200 nieuwe planten. Deze excursies waarbij hij intensief dieren en planten bestudeerde en onderzocht, zouden zich later vertalen in diverse boeken.

top


Eindelijk arts!

In 1541 verwierf hij dan eindelijk de titel van arts.
Als praktiserend arts verbleef hij in Zürich, en in die periode begon hij aan zijn Bibliotheca Universalis, die in 1545 gepubliceerd zou worden en die hem grote faam bezorgde. Het is een lijvig boekwerk waarin op alfabetische volgorde circa 3000 auteurs vermeld zijn van Griekse, Latijnse en Hebreeuwse werken, van de klassieke tijd tot zijn eigen tijd.
Hij vermeldt niet slechts de titel en naam, maar geeft ook een korte beschrijving en meldt wat hij van het werk vind - en dat van 3000 auteurs! Het lijkt wel of complete overzichten schrijven een uitvinding van die tijd is, want ook Ulissi Aldrovandi wilde graag een compleet overzicht schrijven (over de natuurlijke geschiedenis).
In 1555 schreef Konrad de Apendix Bibliothecae bij, dat een appendix is van zijn Bibliotheca Universalis.
Met dit werk had Gessner de eerste internationale bibliografie samengesteld en het was dan ook door dit werk dat hij Vader der Bibliografie werd genoemd.



Pionierswerk

Omdat hij nog steeds niet veel verdiende, werkte hij naast zijn artsenpraktijk als vertaler. Het zou heel goed kunnen dat hij daarom ook boeken publiceerde, hoewel zijn drang om zijn kennis te verspreiden ook wel een rol zal hebben gespeeld. Omdat hij veel van talen hield, en van vele ook een grondige kennis had, was het niet verwonderlijk dat hij daar een boek over schreef: Mithridates. Het is een vergelijkend onderzoek over de oude en nieuwe talen en verscheen voor het eerst in 1555. Het geldt als een baanbrekend werk over de linguïstiek en Konrad verrichtte hiermee pionierswerk.

top


Nog meer boeken

Op zijn dertigste werd hij professor in de natuurkunde. In 1549 verscheen Partitiones Theologicae, het laatste boek van de Bibliotheca Universalis. In dit boek zijn alle theologische disciplines gerangschikt. Het is de enige bibliografische encyclopedie van de Reformatie. In 1552 verscheen Thesaurus Euonymi Philiatri de remediis secretis, een boek over de ontwikkeling van de chemie.



Levenswerk

De cavia

Gessner tekende ook de cavia. Dit was de eerste keer dat een Europeaan de cavia tekende.

top


Gigantische klus

Wat een enorm werk dit is geweest, wordt duidelijk als je bedenkt dat de eerste vier delen 4500 bladzijden beslaan en meer dan 1000 illustraties hebben. Maar Konrad was niet bang om veel werk te verzetten en voor zijn Historia Animalium zocht hij alle bestaande kennis over alle dieren op. Hoeveel boeken en geschriften hij heeft doorgenomen kan je alleen maar raden, maar het moeten er vele honderden, zo niet duizenden geweest zijn. Alles wat hij onder ogen kreeg dat betrekking had op een dier, heeft hij zorgvuldig onderzocht op geldigheid en waar nodig deed hij ook zelf onderzoek. Veel van de teksten zijn rechtstreeks overgenomen van klassieke en Middeleeuwse auteurs, maar bij vele teksten staan zijn opmerkingen en bevindingen.
De tekeningen hebben hem evenveel werk gekost. Vele heeft hij exclusief voor de encyclopedie gemaakt, andere werden geleend van collega’s en sommige zijn overgenomen uit eerdere werken. Hoewel de illustraties lang niet altijd correct waren, werden ze jarenlang door vele anderen gekopieerd.
 

'Pocket'uitgave

Van de Historia Animalium werd ook een populaire verkorte uitgave gemaakt: Thier-, Vogel-, Fisch- und Schlangenbuch, die tussen 1557 en 1589 in meerdere oplagen gedrukt en verspreid werd. Namen die ook in omloop zijn voor dit boek zijn 'Thierbuch' en 'Tierenbuch'.

top


Eigen overtuiging

Door de invloed van Zwingli en de Reformatie, en door zijn eigen ontwikkeling die voortkwam uit de vele studies en de vele onderzoeken die hij had gedaan, kwam hij tot een eigen theorie over de wereld. Zijn overtuiging dat de theologie de ‘koningin van de wetenschap is’ en als hulpmiddelen alle disciplines, zoals filosofie, medicijnen en natuurwetenschappen aan kan roepen, leidde hem tot de theorie dat de mens een integraal bestanddeel is van de natuur. Hij geloofde dan ook dat het christelijke en natuurwetenschappelijk wereldbeeld niet gescheiden kon worden. Vlak voor zijn dood was hij nog bezig om hier een boek over te schrijven. Dat wat er rest van dit boek is slechts fragmentarisch.



'Plantaardige' versie van Historia Animalium

Voorts had hij nog tijd om een andere meesterwerk te schrijven, de Historia plantarum. Dit werk telt meer dan 1500 afbeeldingen van alle destijds bekende planten. De nieuwe planten die hij ontdekt had, staan hier natuurlijk ook in vermeld. Het bijzondere van dit boek is dat de planten gerangschikt zijn op morfologische wijze (vormleer). Een andere bijzonderheid is dat het boek exacte detailtekeningen van plantenorganen bevat.

top


Eindelijk erkenning - en geld!

In 1552 verwierf hij de positie van onderstadsgeneesheer en in 1554 de positie van stadsgeneesheer. Dat is ook het jaar waarin hij de botanische tuin in Zürich stichtte. In 1553 verscheen nog De Banes, een boek met een verzameling badvoorschriften van de Romeinse, Alexandrijnse en Arabische tijd tot zijn tijd, waarbij hij tevens de geneeskrachtige bronnen in Duitsland en in Zwitserland vermeldt.
In 1558 kreeg hij de positie van domheer, een geestelijk ambt waaraan een grote toelage verbonden was. Eindelijk waren de geldzorgen definitief voorbij!
De bekroning op zijn werk kwam in 1564, twee jaar voor zijn dood, toen hij werd door Keizer Ferdinand I in de adelstand verheven werd.



Het eind

Vlak voor zijn dood verscheen nog De omni rerum fossilium genere, gemmis, lapidibus, metallis, een boek over fossielen, stenen en kristallen.

Op 14 december 1565 stierf hij aan de builenpest, slechts 49 jaar oud. Als je bedenkt wat hij allemaal heeft gedaan in zijn leven, is het geen wonder dat hij altijd maar aan het werk was. Een vriend van hem berichtte dat hij tot zijn laatste ademteug, toen hij al zeer ziek was, nòg had gewerkt.

Het voorwoord uit zijn boek Vogels, van de Historia Animalium, luidt als volgt:

Mijn doelstelling was, toen ik ermee begon, de kennis der dingen zelf, en de volledige beschouwing van de natuur. Voor de zielen die naar kennis streven en die alles vereren wat de hoogste Schepper heeft gemaakt, is er slechts één weg: het bestijgen van de ladder om zo tot het allerhoogste goed te komen: kennis.






Konrad Gessner op latere leeftijd.

De afbeeldingen zijn van Wikimedia Commons , Wikimedia Commons, en Biodiversity Heritage Library.